نام: محمد بن الحسن .
كنيه: ابوالقاسم.
امام زمان(ع) هم نام و هم كنيه حضرت پيامبر اكرم(ص) است. در روايات آمده است كه شايسته نيست آن حضرت را با نام و كنيه، اسم ببرند تا آن گاه كه خداوند به ظهورش زمين را مزيّن و دولتش را ظاهر گرداند.
القاب
مهدى، خاتم، منتظر، حجت، صاحب الامر، صاحب الزمان، قائم و خلف صالح.
شيعيان در دوران غيبت صغرى ايشان را «ناحيه مقدسه» لقب داده بودند. در برخى منابع بيش از 180 لقب براى امام زمان(ع) بيان شده است.
منصب:
معصوم چهاردهم، امام دوازدهم شيعيان و بر پاكننده اولين حكومت واحده جهانى در دوره آخر الزمان.
تاريخ ولادت: نيمه شعبان سال 255 هجرى.
برخى روز تولد آن حضرت را هشتم شعبان و برخى ديگر 23 رمضان دانسته اند. سال تولد آن حضرت را نيز برخى 256 و برخى 258 دانسته اند.
محل تولد: سامرا (در سرزمين عراق كنونى).
نسب پدرى: ابو محمد، حسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب(ع).
نام مادر: نرجس. نام اصلىِ وى مليكه، دختر يشوعاى، فرزند قيصر روم است. برخى گفته اند كه نام وى صيقل مى باشد.
مدت امامت: امامت آن حضرت در دو مرحله است كه به «غيبت صغرى» و «غيبت كبرى» شهرت يافته است.
مدت «غيبت صغرى» از هنگام ولادت آن حضرت، در سال 255 تا سال 329 هجرى، به مدت 74 سال بوده است. و «غيبت كبرى» از سال 329 هجرى آغاز و تاكنون ادامه يافته است. اين غيبت همچنان ادامه دارد تا خواست خداوند منان بر ظهور آن حضرت تعلق گيرد. در آن زمان، غيبتش به پايان مى رسد وحكومت اسلامى، در سراسر جهان، به رهبرى آن حضرت محقق مى گردد.
اصحاب و ياران :
1. عثمان بن سعيد عمروى (متوفاى سال 257ق.).
2. محمد بن عثمان عمروى (متوفاى سال 304ق.).
3. حسين بن روح نوبختى (متوفاى سال 326ق.).
4. على بن محمد سمرى (متوفاى سال 329ق.).
اين چهار تن نماينده بلافصل امام زمان(ع) بودند كه در ايام غيبت صغرى، پس از شهادت امام حسن عسكرى(ع)، از سال 260 تا 329، به مدت 70 سال به ترتيب، واسطه ميان امام(ع) وشيعيان ايشان بودند. اين چهار نفر به «نوّاب اربعه» مشهورند. ولى در هنگام خروج آن حضرت، 313نفر از يارانش به او پيوسته و نخستين هسته لشكريان امام(ع) را تشكيل مى دهند.
زمامداران معاصر :
امام زمان(ع) از زمان تولد (سال 255 هجرى) تا زمان ظهور و تشكيل حكومت جهانى، با تمام حاكمان و زمامداران كشورهاى اسلامى و غير اسلامى، معاصر بوده و خواهد بود؛ اما خلفاى عباسى كه در ايام غيبت صغراى آن حضرت بر مسلمانان حكومت راندند، عبارتند از:
1. مهتدى عباسى (255 - 256ق.).
2. معتمد عباسى (256 - 279ق.).
3. معتضد عباسى (279 - 289ق.).
4. مكتفى عباسى (289 - 295ق.).
5. مقتدر عباسى (295 - 320ق.).
6. قاهر عباسى (320 - 322ق.).
7. راضى عباسى (322 - 329ق.).
8. متقى عباسى (329 - 333ق.).
ولادت امام زمان و مخفي ماندن آن
درباره ماه تولد امام زمان (ع)، اختلافاتي وجود دارد؛ اما قول مشهور ماه شعبان است و بسياري از منابع کهن شيعه نيز همين ماه را بيان کرده‌انددر عين حال برخي از منابع شيعه و سني ماه رمضان و برخي از منابع اهل سنت ماه ربيع الاول و ربيع الثاني را ذکر کرده اند.
منابع تاريخي درباره روز تولد امام دوازدهم، يازده مورد را گزارش کرده اند که در ميان آنها، روز نيمه شعبان گزارش معروف و مشهور است در ميان عالمان شيعي، کليني، مسعودي، شيخ صدوق، شيخ مفيد، شيخ طوسي، فتال نيشابوري، امين الاسلام طبرسي، ابن طاووس، ابن طقطقي، علامه حلي، شهيد اول، کفعمي، شيخ بهايي و ديگران و در ميان دانشمندان اهل سنت ابن خلکان، ابن صباغ مالکي، شعراني حنفي، ابن طولون و ديگران اين قول را گزارش کرده اند. روز نهم ربيع الاول نوزدهم ربيع الاول نهم ربيع‌الثاني اول ماه رجب ۲۳ ماه رمضان سوم شعبان و هشتم شعبان را منابع سني نقل کرده اند و شب جمعه اول ماه رمضان يا شب جمعه اي از ماه رمضان در کتاب کمال الدين شيخ صدوق گزارش شده است
مکان ولادت
مورخاني که در اين باره سخن گفته اند، بر اين مطلب اتفاق نظر دارند که امام زمان(ع) در خانه پدرش امام عسکري(ع) در سامرا به دنيا آمد و اين خانه در کوچه اي جاي داشت که نامش را «راضه» يا «وصافه» مي گفتند اين خانه هم اکنون بارگاه امام هادي و امام عسکري(ع) است بنابر نقل‌هاي تاريخي امام هادي(ع) و امام عسکري(ع) سال‌ها پيش از تولد امام زمان (ع) به سامرا ـ مرکز خلافت عباسي ـ خوانده شدند و تا پايان عمر در همان جا سکونت داشتند
شرح ماجرا
روايت مشهور از شرح ولادت امام زمان(ع)، بر اساس نقل حکيمه خاتون عمه امام عسکري(ع) است. در بخش هايي از گزارش شيخ صدوق از سخنان حکيمه آمده است:
«امام حسن عسکري مرا به نزد خود فراخواند و فرمود: اي عمه! امشب نزد ما باش که شب نيمه شعبان است و خداي تعالي امشب حجت خود را ـ که حجت او در روي زمين است ـ ظاهر سازد. گفتم: مادر او کيست؟ فرمود: نرجس. گفتم: فدايت شوم! اثري از حمل در او نيست. فرمود: همين است که به تو مي گويم.
گويد: آمدم و چون سلام کردم و نشستم، نرجس آمد، کفش مرا برداشت و گفت: بانوي من و بانوي خاندانم حالتان چطور است؟ گفتم: تو بانوي من و بانوي خاندان من هستي. [نرجس] از کلام من ناخرسند شد و گفت: عمه جان! اين چه فرمايشي است؟ بدو گفتم: دختر جان! خداي تعالي امشب به تو فرزندي عطا فرمايد که در دنيا و آخرت آقاست. نرجس خجالت کشيد و حيا کرد. چون از نماز فارغ شدم، افطار کردم و در بستر خود خوابيدم. نيمه‌هاي شب براي اداي نماز برخاستم و آن را به جاي آوردم؛ در حالي که نرجس خوابيده بود. براي تعقيبات نشستم و پس از آن نيز دراز کشيدم و هراسان بيدار شدم. او همچنان خواب بود. پس برخاست و نماز گزارد و خوابيد.
حکيمه در ادامه گويد: بيرون آمدم و در جستجوي فجر به آسمان نگريستم. ديدم فجر اول دميده است و او در خواب است. شک بر دلم عارض گرديد. ناگاه ابومحمد از محل خود فرياد زد: اي عمه! شتاب مکن که اينجا کار نزديک شده است. گويد: نشستم و به قرائت سوره هاي الم سجده و يس پرداختم. در اين ميان او هراسان بيدار شد و من به نزد او پريدم و بدو گفتم: نام خدا بر تو باد. آيا چيزي احساس مي کني؟ گفت: اي عمه! آري. گفتم: خودت را جمع کن و دلت را استوار دار که همان است که با تو گفتم. حکيمه گويد: من و نرجس را ضعفي فرا گرفت و به نداي سرورم به خود آمدم و جامه را از روي او برداشتم و ناگهان سرور خود (فرزند نرجس) را ديدم که در حال سجده بوده و مواضع سجودش بر زمين است. او را در آغوش گرفتم. ديدم پاک و نظيف است.
ابومحمد فرمود: اي عمه جان! فرزندم را به نزد من آور! او را نزد وي بردم و او دو کف دستش را گشود و فرزند را در ميان آن قرار داد و دو پاي او را به سينه خود نهاد. پس زبانش را در دهان او گذاشت و دستش را بر چشمان و گوش و مفاصل وي کشيد. سپس فرمود: اي فرزندم! سخن گوي. گفت: «اشهد ان لا اله الا الله وحده لاشريک له و اشهد ان محمدا رسول الله». سپس بر اميرمؤمنان ساير امامان(ع) درود فرستاد تا آنکه بر پدرش رسيد و زبان درکشيد
مخفي بودن ولادت
خلفاي بني‌عباس بنابر روايات پيامبر(ص) و ائمه(ع) مي‌دانستند که دوازدهمين امام همان مهدي است؛ بنابراين مراقباني بر امام حسن عسکري و منزل آن حضرت گماردند. مورخان گفته اند معتمد عباسي به قابله ها امر کرده بود تا وقت و بي وقت، سرزده وارد خانه سادات شوند - به ويژه خانه امام حسن عسکري(ع) - و درون خانه را بگردند و از حال همسر او باخبر شوند و گزارش دهند کنيزي به نام ثقيل که گويا براي حفظ جان امام زمان(ع) ادعاي بارداري کرده بود، بازداشت شد و مدت دو سال تحت نظر قرار گرفت تا اطمينان به عدم بارداري وي حاصل شد و سپس او را رها کردند
ولادت امام زمان(ع) از عموم مردم پنهان نگه داشته شد. در روايات نيز به اين موضوع و دليل آن اشاره شده است. امام سجاد(ع) مي فرمايد : «در قائم ما سنت هايي از انبيا هست... و سنتي از ابراهيم... و اما از ابراهيم پنهان بودنِ ولادت و کناره گيري از مردم همچنين امام صادق(ع) مي فرمايد: «ولادت صاحب الامر بر اين خلق پوشيده است تا اينکه ظهور کند؛ براي اينکه بيعت کسي بر گردنش نباشد».
شيخ مفيد نيز معتقد است: «به دليل مشکلات آن دوران و جستجوي شديد سلطان وقت و کوشش بي امان براي يافتن آخرين حجت خدا، ولادت آن حضرت بر همگان مخفي ماند».
مخفي بودن ولادت، در تاريخ بي‌سابقه نيست، بلکه نقل شده است ولادت ابراهيم خليل(ع) از ترس کشته شدن به دست پادشاه زمانش پنهاني بوديا قرآن کريم در سوره قصص آيه ۷ تا ۱۳، در شرح ولادت موسي بن عمران(ع) به پنهاني بودن آن اشاره مي کند.
شاهدان ولادت
علاوه بر حکيمه خاتون، دو تن از کنيزان امام حسن عسکري به نامهاي ماريه و نسيم نيز از شاهدان ولادت او محسوب مي شوند. شيخ طوسي و شيخ صدوق آورده اند: «نسيم و ماريه گويند: چون صاحب الزمان از رحم مادر به دنيا آمد، دو زانو بر زمين نهاد و دو انگشت سبابه را به جانب آسمان بلند کرد. آنگاه عطسه کرد و فرمود: الحمدلله رب العالمين و صلي الله علي محمد و آله. ستمکاران پنداشته‌اند که حجت خدا از ميان رفته است. اگر براي ما اذن در کلام بود، شک زايل مي گرديد».
آگاهي شيعيان از ولادت
شيخ مفيد از تعدادي از اصحاب، خادمان و ياران نزديک امام عسکري (ع) روايت کرده که آنان موفق به ديدار امام زمان (ع) شده اند. محمد بن اسماعيل بن موسي بن جعفر، حکيمه خاتون، ابوعلي بن مطهر، عمرو اهوازي، و ابونصر طريف، خدمتگزار خانه امام، از آن جمله بودند
شيخ صدوق در کمال الدين و تمام النعمه در روايتي نقل مي‌کند که محمد بن عثمان از وکلاي امام زمان(ع) گويد همراه با چهل نفر در خدمت امام عسکري (ع) بوديم که آن حضرت فرزند خود را به ما نشان داد و فرمود: «اين امام شما پس از من و جانشين من در ميان شماست. از او فرمان بريد و پس از من در دين خود اختلاف نکنيد که در اين صورت هلاک مي‌شويد و پس از اين هرگز او را نخواهيد ديد».
شيخ طوسي از برخي از رجال شيعه که در اين جمع چهل نفري حاضر بودند نام برده است: علي بن بلال، احمد بن هلال، محمد بن معاوية بن حکيم و حسن بن ايوب بن نوح.
گزارش اهل سنت
در ميان دانشمندان اهل سنت، برخي ولادت امام زمان را گزارش کرده اند؛ اما در مورد موعود بودن او سکوت کرده اند: ابن اثير (م ۶۳۰ق) در کتاب الکامل في التاريخ، ابن خلکان (م ۶۸۱ق) در وفيات الاعيان و ذهبي (م ۷۴۸ق) در العبر. برخي ديگر علاوه بر گزارش کردن ولادت، به موعود بودن او تصريح کرده اند: ابن طلحه شافعي (م ۶۵۲ق) در مطالب السؤول[۵۷] و ابن صباغ مالکي (م ۸۵۵ق) در الفصول المهمه
منابع: صدوق، کمال الدين، ۱۳۹۵ق، ج۲، باب ۴۲، ح۱. طوسي، کتاب الغيبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۸.
مقدسي، بازپژوهي تاريخ ولادت و شهادت معصومان(ع)، ص۶۰۵. صدوق، کمال الدين، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۷۵.
سليميان، درسنامه مهدويت (۱)، ص۱۸۳. همچنين ر.ک: طوسي، کتاب الغيبه، ۱۴۱۱ق، ص۲۳۸. اربلي، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۴۴۹.
جعفريان، حيات فکري و سياسي امامان شيعه(ع)، ص۵۶۹.شافعي، مطالب السؤول، ج۲، ص۷۹، باب ۱۲.
مالکي، الفصول المهمه، ص۲۸۷.(منابع بيشتر منبع کتب شيعه)